“Vandaag, 18 april, word ik 73 jaar. Binnen zeven dagen ben ik niet meer. De keuze daartoe maakte ik jaren geleden. Ze ligt onherroepelijk vast.”
Het ultieme transfer
Herinnert u zich deze zin? Ze komt uit het ophefmakende boek “Het ultieme transfer” van Hugo De Ridder. Zo begon romanpersonage Renaat van Hingene zijn dagboek. Hij beschrijft er zijn laatste dagen in en verklaart waarom steeds meer senioren lid worden van zijn stichting De Wensdood. Renaat van Hingene zal echter geen suicide plegen. Hij eindigt zijn leven als senior-vondeling.
Dit boek, uit 1992, handelde niet enkel over de toen al in kaart gebrachte vergrijzing – het rapport Dehaene was net gepubliceerd – maar vroeg ook aandacht voor niet zo zichtbare aspecten: het onder druk komen te staan van de cohesie en de solidariteit en de explosie van de zorgsector.
De realiteit “de ouderen hebben het getal, ze hebben het geld”, zou volgens De Ridder immers leiden tot een generatieconflict. Hij wees op de onvermijdelijke, noodzakelijke transferten als gevolg van de groei van het aantal gepensioneerden en het steeds kleiner wordend aantal actieven. Vermogende senioren moesten dan ook bijspringen voor minder vermogende. Maar hij wees ook op de medicalisering, de culpabilisering en de transferobsessie: “Het gevaar is groot dat politici na de verkeerde aanpak van milieu en migranten ook het seniorenprobleem onderschatten. Het wordt nochtans de uitdaging van de jaren 2000”, aldus De Ridder…
In 1996 publiceerde Jan Bohets, journalist bij De Standaard zijn boek “De losbandige jaren. Hoe een fortuinlijke generatie omging met de welvaartsstijging”. Hij wees op de toenemende greep van de overheid op de inkomens uit arbeid en het buiten schot blijven van inkomens uit vermogen.
Problemen waren niet enkel te verwachten tussen de generaties, maar ook intragenerationeel. De babyboomgeneratie was de rijkste generatie in onze geschiedenis. Sommige kinderen van deze generatie zouden een deel van de gigantische openbare schuld maar ook een mooi particulier vermogen erven. De kinderen van de minder gegoeden – het gros van de bevolking dus – zouden enkel een mooi schuldaandeel krijgen.
“De samenleving die op ons afkomt, kan er dus een van grote spanningen worden” schrijft hij als conclusie. In hetzelfde jaar suggereerde het IMF om maatregelen te treffen.
Cohesie
Sociaalgeografen, begrotingsexperten en economen hekelden jaren geleden reeds het aanslepende en kortzichtige beleid. Sociologen stelden dat de welvaartsstaat een maatschappijopbouw werd waar steeds meer behoeften langs collectieve weg zouden worden verzekerd, dat het verkeerd zou lopen en dat die solidariteit op een bepaald ogenblijk niet langer evident zou zijn.
Voor sociologen en antropologen is de relatie tussen een (veranderende) samenleving, sociale cohesie en solidariteit steeds een onderzoeksobject geweest. Sociologen als Durkheim (met zijn concepten van mechanische versus organische solidariteit) of Tönnies (met zijn hypothese over de verschuiving van de persoonlijke, totale, niet-functionele relaties van de “Gemeinschaft” naar de onpersoonlijke, contractuele verhoudingen van de “Gesellschaft”) zien veranderende waardepatronen en rationalistische berekeningen als basis voor de solidariteit. Antropologen benadrukten dan weer de “wederkerigheid” als bouwsteen voor de solidariteit.
Er is in onze samenleving niet langer solidariteit omdat het een “morele plicht” is, wel omdat men er zelf baat bij kan hebben
Een radicale verbouwing van de sociale systemen in West-Europa is onontbeerlijk willen wij de welvaartsstaat behouden. Er is het verdwijnen van de natiestaat, een vergrijzingsprobleem, een probleem van toegang tot een steeds veeleisender wordende arbeidsmarkt, er is een nataliteitsprobleem, een immigratieprobleem, een probleem van arbeidsethiek. België lijkt daarenboven eerder een gedoogbeleid te voeren tegenover arbeid met een loodzware fiscaliteit, een stroeve regulering en allerhande inactiviteitsvallen. Daarnaast is er het getolereerde fiscale escapisme voor wie het zich veroorloven kan.
Meer en meer stemmen waarschuwden jaren geleden reeds er voor dat het steeds moeilijker zou worden om deze solidariteit in stand te houden en te financieren. De repartitie speelde immers niet enkel mee op het vlak van pensioenen maar ook in de gezondheidszorg, de arbeidsongeschiktheid, in de kinderbijslagen …
Door de vergrijzing zou het financieringsvermogen van de sociale zekerheid in het gedrag komen. Onder meer de stijgende uitgaven voor gezondheidszorg, de diverse takken van de sociale zekerheid, pensioenen, uitkeringen, bijslagen, baarden zorgen.
Game over was de boodschap. De solidariteit zou meer en meer moeten worden aangevuld met allerlei vormen van individuele verantwoordelijkheid.
De overheid blonk ondertussen uit in uitstelgedrag
Interessant is echter de vraag of de generaties solidair zullen blijven en zo ja, waarom ze dat dan wel kunnen zijn en willen blijven. Hoe ziet onze solidariteit eruit? Welke veranderingen zijn er vast te stellen? Wat is de relatie tussen overheidszorg en privé zorg? Is er complementariteit.
De pluriformiteit van onze samenleving roept niet enkel vragen op over integratie maar ook betreffende solidariteit. Er kan worden gewaarschuwd voor de solidariteitserosie en de mogelijke opkomst van groepssolidariteiten. Er is communautarisering van de solidariteit, er is filantropisch particularisme.
En er zijn interessante ontwikkelingen. We zien abstracte vormen van solidariteit (gelddonaties, bijzondere solidariteitsacties en lidmaatschap van humanitaire organisaties) groeien. Maar de alledaagse solidariteit neemt dan weer af. We geven wel, maar schelden ook vaker. De middenvinger zit niet op de knip van de portemonnee, maar in de lucht.
Verwijzende naar Gouldner – die er op wijst dat het credo recht op iets voor niets “oppermachtig is, noteert men een groeiende negatieve wederkerigheid: schijnbare kostenloosheid, de eis tot onmiddellijke behoeftebevrediging en dit zonder tegenprestatie. Recht op genoegdoening, lik op stuk, en respectloosheid zijn een feit.
Het “I scratch your back, you’ll scratch my back”, het “do ut des”, het rationele egoïsme, is een belangrijke motivatie voor de solidariteit geweest. Solidariteit heeft ondertussen vaak alle kenmerken van een investering en is gedehumaniseerd. Er is de verplichte solidariteit – via vele zichtbare en onzichtbare kanalen – opgelegd door de overheid.
De toekomstige generaties kunnen zich niet verdedigen tegen de roofbouw
In het boek ‘Babybom? Draagvlak van de intergenerationele solidariteit’ bekeken Peter Thijssen en Tim De Pauw de verhoudingen tussen de generaties op diverse manieren. De auteurs zijn politiek sociologen, van de Universiteit Antwerpen. Het belangrijkste probleem is volgens hen, los van de vraag of er voldoende middelen zijn, of de actieven de solidariteit zullen willen blijven opbrengen die nodig is om die sociale bijdragen te blijven betalen.
De huidige actieven zijn solidair met oudere inactieven, omdat zij hopen dat de jongeren later ook solidair zullen zijn met hen. Dat is ons repartitiestelsel. Billijkheid is het sleutelwoord.
Maar wat is de toekomstige kostprijs van die welvaart wanneer men bijvoorbeeld de ecologische voetafdruk in aanmerking neemt? En dan spreken we nog niet van de achtergelaten openbare schuldenberg in een land waar bv. vastgoedmagnaten tijdelijk de kaarten uitreiken.
Het ziet er weerom niet rooskleurig uit
Het Belgische gat in de begroting is indrukwekkend. Het ratingbureau Standard & Poor’s (S&P), samen met Moody’s en Fitch een van de drie invloedrijke kredietbeoordelaars, zijn van oordeel dat de kredietwaardigheid van ons land sterk onder druk staat. Opnieuw wordt gewezen op het feit dat de politiek met het oog op de verkiezingen van 2024 niet geneigd zal zijn doortastende maatregelen te nemen om het begrotingstekort in te dammen. Morrelen in de marge is een nationale sport.
De teloorgang van de natiestaat, het afbrokkelen van de waarde van de statelijke solidariteit, de individualisering, de instroom van nieuwkomers knagen ondertussen verder aan het bestaande solidariteitsprincipe: Why should you scratch the back of someone who never scratched yours. Rest volgens sommigen enkel nog de empathie, het medelijden, de gedeelde interesses. Zal die volstaan. Vermoedelijk niet.
Veel solidariteit bestaat ondertussen bij de gratie van de onwetendheid. Transparantie wordt vermeden: het zou bv. het transfersysteem onmiddellijk onder druk zetten. Het ostracisme dreigt voor wie het thema aanraakt.
Taboes moeten vallen
De verzorgingsstaat zal ingrijpend moeten veranderen. Maar daarvoor moeten de belastings- en budgetpolitiek, toegang tot voorzieningen, solidariteit en arbeidsmarktbeleid grondig herbekeken worden. Het obsessief focussen op vergrijzing moet verdwijnen. Een pensioenhervorming begint bij baby’s. En men moet ook kijken naar nieuwe risicogroepen, nieuwe problemen, die ontstaan als gevolg van demografische ontwikkelingen rondom het gezin, de migratie.
Ondertussen deed bv. een uitspraak van het Grondwettelijk Hof waarbij niet geraakt werd aan regeling die rijken in staat stelt om zo goed als geen erfbelastingen op vastgoed te betalen bij velen de wenkbrauwen fronsen.
Een verschraling van het draagvlak voor solidariteit tussen de generaties/binnen generaties is niet ondenkbeeldig. Door het uitblijven van doortastende bestuurlijke hervormingen, door het verwarren van beleid voeren met compromissen sluiten, door bestuurlijk schuldig verzuim dreigt een ernstig probleem.
Maar dat tillen politici gewoonweg over de nakende verkiezingen. Weldra lonken immers de (strand)terrassen, golfpartijen en paardenwedstrijden…kunnen we daar over beuzelen.
Onze krant is een platform waar snel en concreet worden gediscussieerd over en naar aanleiding van het nieuws. Dit doen we ook via opiniestukken zoals deze. Elk onderwerp is goed, als er maar een connectie is met het nieuws, en als het maar voor een breder publiek interessant is. Onze redactie beschikt over de naam en de contactgegevens van de schrijver. Ook uw opinie is welkom. Stuur ze naar: Redactie@kneistikrant.be Ben je het eens of oneens met de schrijver hier onder? Reageer dus gerust hier onder.
